Rozwijanie kompetencji osobistych u młodzieży

W jaki sposób można rozwijać kompetencje osobiste u młodzieży

Wzmacnianie kompetencji osobistych u młodzieży jest szczególnie ważne dla dzieci, młodych ludzi oraz pacjentów zgłaszających się na terapię uzależnień gdyż spostrzegłam, że klienci nie znają siebie i często nie wierzą w swoje możliwości. Rozwijanie umiejętności osobistych jest ważne ze względu na to, aby młodzież sprostała wyzwaniom i trudnościom w gwałtownie zmieniającym się świecie. Dynamika zmian politycznych, demograficznych, społecznych i ekonomicznych we współczesnym świecie utrudnia dorastanie młodych ludzi oraz wzmacnia zachowania problemowe (palenie tytoniu, picie alkoholu, używanie substancji psychoaktywnych, wczesna inicjacja seksualna, przemoc). Istotne jest, aby w trakcie trwania terapii zapewnić pacjentowi warunki w celu realizowania i wzmacniania potencjału. Celem tego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie w jaki sposób rozwijać kompetencje osobiste u młodzieży oraz jak je wzmacniać i utrzymywać. Z moich obserwacji jako specjalisty terapii uzależnień wynika, iż młodzież charakteryzuje się licznymi cechami i umiejętnościami, które zagwarantują im sukces np. postaci zrealizowanego zadania. Jednak nastolatkowie często przejawiają problem z niskim poczuciem własnej wartości, a zwłaszcza ci uzależnieni i dlatego też z wielkim oporem, nieufnością, lękiem realizują konkretne działanie. Osoby dorosłe powinny wspierać ,wskazywać na możliwości zdobycia wiedzy o sobie, motywować do zaangażowania i podjęcia inicjatywy. Wspieranie młodych ludzi w trudnych dla nich okresie dorastania powinno opierać się na zrozumieniu intensywnych procesów zachodzących zmian rozwojowych oraz szacunku do formującej się tożsamości. Warto unikać pochopnego i często krzywdzącego oceniania, etykietowania czy krytykowania młodzieży a wręcz pozwalać na eksplorację, kreatywność i samodzielność w podejmowaniu decyzji. Takie możliwości mają pacjenci Ośrodka Rehabilitacji dla Osób z Uzależnieniem od Substancji Psychoaktywnych w Pałęgach. Kompetencje są traktowane jako zmienne i modyfikowane w rożny sposób przez nabywające je jednostki w zależności od ilości i jakości jej doświadczeń oraz indywidualnego sposobu przeżywania przez nią zdarzeń życiowych.

Jak określano „kompetencje” w literaturze.

Termin „kompetencje” od lat funkcjonuje w języku potocznym oraz w kilku dyscyplinach naukowych np. pedagogice, psychologii czy też prawie. Różnorodność definicji oraz wielość podejść i interpretacji tego pojęcia wpływa na szeroki zakres znaczeniowy. W dokumencie Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 roku opublikowano listę ośmiu kluczowych kompetencji. W założeniu autorów tego dokumentu są one niezbędne człowiekowi w procesie uczenia się przez całe życie. Zakłada się, że kompetencje kluczowe, na które składają się wiedza, umiejętności i postawy, sprzyjają samorealizacji jednostki, uruchamiają aktywną postawę, pomagają w procesie integracji społecznej, a w przyszłości ułatwiają odnalezienie się na rynku pracy. Wszystkie kluczowe kompetencje człowieka są wzajemnie zależne, ponieważ ich wspólną cechą jest krytyczne myślenie, kreatywność, inicjatywa, umiejętność rozwiązywania problemów, zdolność od oceny ryzyka, podejmowanie trafnych decyzji konstruktywnego kierowania emocjami. Ponadto nabierają szczególnie ważnego znaczenia w rozwijającym się intensywnie społeczeństwie wiedzy zapewniając człowiekowi większą elastyczność, umożliwiając szybsze dostosowanie się do gwałtownych zmian w świecie, w którym zachodzą coraz liczniejsze i bardziej skomplikowane wzajemne powiązania pomiędzy różnymi dziedzinami aktywności człowieka i jego umiejętnościami. Warto wspomnieć, iż w dorosłości stanowią podstawowy czynnik innowacji, produktywności i konkurencyjności, a przede wszystkim wpływają na motywację i zadowolenie poczucia dobrostanu i na jakość pracy^{[ 1 ]} Uszyńska- Jarmoc, J. Bielewicz M.,(red.) Kompetencje kluczowe dzieci i młodzieży. Teoria i badania, Wydawnictwo Naukowe Żak, Warszawa 2015, s.7.

Kompetencja competenti (łac.) w ujęciu słownikowym oznacza „zakres uprawnień do zajmowania się określonymi sprawami i podejmowani dotyczących ich decyzji lub zakres czyjejś wiedzy, umiejętności i doświadczenia pozwalający wypowiadać się na określony temat”^{[ 2 ]}. Zdaniem S. Dylaka^{[ 3 ]}, kompetencja jest złożoną dyspozycją stanowiącą wypadkową wiedzy, umiejętności, postaw, motywacji, emocji i wartościowania. Kompetencja „to zdolność do czegoś, zależna zarówno od znajomości wchodzących w nią umiejętności, sprawności, jak i od przekonania o możliwości posługiwania się tą zdolnością”. ^{[ 4 ]} Natomiast Maria Czerepaniak- Walczak^{[ 5 ]} przyjmując teorię emancypacyjną jako podstawę do interpretacji pojęcia kompetencji- proponuję definicję, która wyjaśnia, że „kompetencja podmiotu jest to jego szczególna właściwość wyrażająca się w demonstrowaniu na wyznaczonym przez społeczne standardy poziomie umiejętności adekwatnego zachowania się, w świadomości potrzeby i konsekwencji takiego właśnie zachowania oraz przyjmowaniu na siebie odpowiedzialności za nie”. Zdaniem R.E. Boyatiz „to zespól cech danej osoby, na który składają się charakterystyczne dla tej osoby elementy takie jak motywacja, cechy osobowości, umiejętności, samoocena związana z funkcjonowaniem w grupie oraz wiedza, którą ta osoba przyswoiła którą się posługuje” ^{[ 6 ]}. Skoro kompetencje to „potencjał istniejący w człowieku”, który może być ujawniany w działaniu, to należy potraktować motywację jako „warunek przekształcenia dyspozycji pracownika w dostępne obserwacji działanie” ^{[ 7 ]}. Niegdyś terapia skupiała się najczęściej na brakach i ograniczeniach klientów. Jednakże warto skupić swą uwagę na identyfikację, wzmacnianie i wykorzystanie mocnych stron i umiejętności u pacjenta. Takie podejście przekonuję o własnej sile, odpowiedzialności, podtrzymuje i umacnia oparcie w samym sobie i zachęca do optymizmu prowadzącego ku myśleniu, iż zmiana może się dokonać. Wskazywanie na pozytywne cechy, umiejętności, zdolności, predyspozycje pozwala nastolatkowi uwierzyć w siebie, a to z kolei może zachęcić do działania. Mariola Bardziejowska^{[ 8 ]} zwraca uwagę na specyficzne właściwości funkcjonowania emocjonalnego i poznawczego dorastającej młodzieży. W zakresie funkcjonowania emocjonalnego typowe dla młodzieży w okresie dorastania są: labilność emocjonalna i wahania nastroju, nadmiernie silne reakcje emocjonalne, buntowanie się przeciwko zasadom i aktualnej sytuacji, egocentryzm afektywny, negacja, uleganie naciskom ze strony grupy rówieśniczej oraz konflikty z rodzicami. W zakresie funkcjonowania poznawczego występuję: zainteresowanie problemami nieaktualnymi, niezwiązanymi z przeżywanymi z dnia na dzień sytuacjami, myślenie refleksyjne (wyjaśnianie i wyprzedzanie doświadczenia, przewidywanie konsekwencji działań), myślenie formalne (dedukowanie wniosków z czystych hipotez, planowanie, tworzenie abstrakcyjnych teorii), poszukiwanie rozwiązań problemu w sposób systematyczny i metodyczny, początkowo egocentryzm, później zdolność decentracji (przyjmowanie perspektywy innych ludzi), pryncypializm i autorytaryzm, zaniżone lub zawyżone poczucie własnej wartości (megalomania), intelektualny egocentryzm (przekonanie, że to świat ma się podporządkować systemom, a nie system rzeczywistości), idealizowanie (miłość jako projekcja ideału). Niezwykle istotne w okresie dorastania jest budowanie poczucia własnej wartości oraz proces formownia tożsamości. Odnosząc się do swojego doświadczenia pragnę stwierdzić, iż zdecydowana większość młodych pacjentów zgłaszających się na leczenie alkoholizmu czy też narkomanii zwraca uwagę na swoje deficyty, a także nie mają podstawowej wiedzy o sobie. Częstokroć poczucie własnej wartości jest u nich albo zaniżone lub zawyżone. Celem terapii jest uzyskanie adekwatnej wiedzy o sobie w stosunku do swoich możliwości i umiejętności.

Budowanie poczucia własnej wartości ^{[ 9 ]}

W okresie dorastania na skutek intensywnych zmian we wszystkich obszarach rozwoju dokonuje się budowanie poczucia własnej wartości – określenie jak bardzo lubię siebie, czy jestem szczęśliwy i czy moje dotychczasowe życie podoba mi się. Podstawą samooceny jest nie tyle różnica miedzy tym, kim jestem a tym, kim chciałbym być, ale głównie skala rozbieżności miedzy tym, czego się pragnie, a tym co udało się osiągnąć. Niezwykle ważnym czynnikiem warunkującym poczucie własnej wartości jest globalne poczucie wsparcia, doświadczane przez dorastającego ze strony osób znaczących (przede wszystkim rodziców i rówieśników). Poczucie własnej wartości oparte jest na przekonaniu, że realizuję się swoje cele, osiąga to, co jest ważne i ma się świadomość wsparcia ze strony najbliższych. Analizując swoją dotychczasową praktykę w terapii uzależnień oraz odwołując się wyżej przedstawionych stwierdzeń Marioli Bardziejowskiej pragnę podkreślić, iż wspieranie młodzieży poprzez osoby znaczące jest istotne nie tylko w terapii uzależnień. Wielokrotnie byłam świadkiem jak rodzice towarzyszą dziecku w procesie terapii jednakże nie zawsze było to oparte na pomocy. Warto zaznaczyć, że poprzez odpowiednią współpracę z terapeutą uzależnień możliwe jest nabywanie przez bliskich wiedzy i umiejętności w jaki sposób mogę pomóc swojemu dziecku, choremu na przewlekłą i nieuleczalną chorobę.

W obecnej epoce indywidualizmu „(…) indywidualny wysiłek autokreacyjny jest z zasady i nieodwołalnie nieokreślony, nieznany i narażony na częste i głębokie zmiany” ^{[ 10 ]}. Dzisiaj zasady, wzorce i porządki społeczne indywidualizacji nie są już dane, przypisane do danej roli społecznej, jest ich zbyt wiele, zderzają się i wykluczają, paradoksalnie przeczą sobie wzajemne i są zazwyczaj dwoiste. Podobnie zauważa Ulrich Beck, iż współcześnie „(…) jednostki — aktywne podmioty — kształtują swoją społeczną, biograficzną historię z poczuciem znaczenia własnego życia, własnych przeżyć, własnej osobowości, własnych poglądów i niezależności działania. Podmiot ≫ja≪ nie chce już tylko prezentować zbiorowych identyfikacji, ale działać we własnym imieniu, z indywidualnej legitymizacji” ^{[ 11 ]}. To na jednostkę przesuwa się refleksyjność, ryzyko podejmowanych decyzji i odpowiedzialność za ich skutki. Nadmieniam, iż jeśli chodzi o młodzież uzależnioną to coraz trudniej o wgląd, o zmianę dotychczasowego stylu życia, gdyż wynika to z faktu braku jakiegokolwiek oparcia w życiu. Młodzi pacjenci zgłaszający się na terapię pochodzą często z rodzin patologicznych, dysfunkcyjnych, uzależnionych niechętnych do współpracy i nie rozumiejących czym są oddziaływania terapeutyczne. Jednakże, aby pomóc młodej osobie wyjść z uzależnienia potrzeba zintegrowanych działań ze strony pacjenta, terapeuty i rodziny. Mogą one stanowić czynnik, który zagwarantuje sukces w postaci realizacji zadania, jakie pacjent stawia sobie w terapii. Bez pomocy dorosłego szansa na rozwijanie swoich możliwości zdecydowanie maleje. Warto zwrócić uwagę na to, iż wiara dziecka w siebie, poczucie kontroli zarówno nad własnym ciałem, otoczeniem jak i nad własnymi emocjami sprzyja przekonaniu, że zrealizuje to, czego się podejmie. Wiara ta powinna być oparta na pomocy czy też współpracy z rodzicem. Ponadto poprzez wzajemne oddziaływania dziecko nabywa zdolność kształtowania i kontrolowania swoich działań i przejawia intencjonalność swoich zachowań.

Zasady kompetencji

Zasada kompletności – kompetencje należy rozpatrywać w trzech aspektach, tj. jako kompetencje związane z procesem^{[ 12 ]}:

Myślenia (rozumowania), np. analizowanie, uczenie się;
Odczuwania, np. wywieranie wpływu, umiejętności interpersonalne;
Działania, np. planowanie, organizowanie, dążenie do osiągnięć.

Zasada wieloaspektowości – dokonując analizy stanowiska pracy należy poruszać się w pięciu charakterystycznych wymiarach pracy^{[ 13 ]}:

Zróżnicowanie umiejętności, czyli zakres kwalifikacji niezbędnych do wykonywania pracy;
Kompleksowość zadania, określającą, w jakim stopniu wykonywanie pracy stanowi pewną dającą się określić całość;
Znaczenie zadania, oznaczające odczucie ważności wykonywania zadań;
Autonomię działania, czyli zakres swobody przy wykonywaniu danej pracy;
Informację zwrotną, czyli stopień, w jakim wykonywana praca umożliwia pracownikowi uzyskiwaniu informacji zwrotnej o jej wynikach

Ponadto samoregulacja czy umiejętność kierowania podejmowanym zadaniem nie stanowi odrębnego zestawu umiejętności uczenia się od przyswajani wiedzy, ale jest jego integralną częścią. Rozwijanie kontroli i samoregulacji, odpowiedzialności za własne działanie sprzyja zaangażowaniu we własne uczenie się i prowadzi do rozwoju kompetencji podmiotowych. Takie osoby:

umieją zarządzać czasem przeznaczonym na naukę;
stawiają sobie ambitniejsze cele doraźne i precyzyjnie je monitorują;
satysfakcjonuje je wyższe stawianie poprzeczki;
działają skuteczniej i wytrwalej;
kontrolują, oceniają i ulepszają swoją pracę;
umieją kontrolować własne emocje i motywację;
wchodzą aktywnie w interakcję z otoczeniem^{[ 14 ]}.

Jak rozwijać kompetencje osobiste u młodzieży…?

W odpowiedzi na to zasadnicze pytanie spróbowałam odpowiedzieć analizując swą dotychczasową pracę terapeutyczną z młodymi osobami. Poniżej przedstawiam czynniki i działania, które mogą przyczynić się do rozwoju dzieci.

Stworzyć możliwość do realizacji określonego zadania.

Przede wszystkim warto stworzyć możliwość realizacji danego zadania, nauki czy konkretnej umiejętności i stanowi to podstawę do zaangażowania się młodzieży. Poprzez działanie młody człowiek zyskuję wiedzę o sobie, co umie, co potrafi, nad czym jeszcze powinien popracować i co udoskonalać. Warto zapewne wskazywać na potencjał, wzmacniać go i wspierać.

Doceniać aktywność

Może odbywać się poprzez pochwałę, nagrodę, docenienie. Powoduje wzrost zaangażowania i buduję motywację do realizacji zadania.

Być konsekwentnym w realizacji danego zadania

Zapewne konsekwencja stanowi bardzo istotny czynnik, który rozwija kompetencje osobiste u młodzieży. To ona może zagwarantować skuteczność działania i sprawia, iż poprzez skutki swojego zachowania dziecko uczy się norm i zasad społecznych. Owa konsekwencja dotyczy zarówno młodzieży jak i dorosłych, którzy przede wszystkim powinni wymagać od siebie i od swoich pociech. Pragnę podkreślić, iż uzależnieni nastolatkowie będąc w terapii dosyć często powtarzają o braku konsekwencji ze strony rodziców i zauważają, że poprzez takie oddziaływania ze strony dorosłych ich choroba się nasilała. I w związku z tym zmiana nie polega na mówieniu, obiecywaniu np.. „zmienię się napewno ”, „tym razem to już naprawdę będę się leczył” lecz na konkretnym działaniu.

Wykazywać swą wytrwałość

Jest elementem niezbędnym, prowadzącym i gwarantującym możliwość osiągnięcia czegoś o czym się np. marzyło. Nie wystarczy czegoś chcieć i bardzo tego pragnąć trzeba umieć przede wszystkim wytrwać w swoim postanowieniu.

Ujawniać systematyczność

Poprzez regularne ćwiczenia istnieję możliwości sukcesu. Plany, cele jakie stawiają przed sobą młodzi ludzie mogą osiągnąć, ale tylko poprzez działanie i konkretne kroki pozwolą im być blisko zrealizowanego celu.

Wykazywać się zaangażowaniem

Dodatkowo poprzez wysiłek rodzi się dodatkowa chęć zrobienia czegoś i radość z podjętych działań co wpływa na wzmocnienie motywacji. Poprzez działanie kształtuję się również odporność na stres, która wzmacnia przekonanie, że błąd jest naturalnym elementem procesu uczenia się i jest potrzebny, aby móc go analizować, uświadomić sobie przyczyny i znaleźć sposoby poprawy.

Wzmacniać poczucie własnej skuteczności

Chciałam również wspomnieć o poczuciu własnej skuteczności, które dostarcza pozytywnych przeżyć związanych z uczeniem się, a ponadto uświadamia własny potencjał oraz buduję pozytywny obraz siebie. Przekonanie o własnej kompetencji daje dziecku odwagę podejmowania nowych wyzwań, buduje otwartość na nowe doświadczenia oraz na to, co nieznane. Rozwijanie indywidulanego potencjału dziecka powinno odbywać się w sposób wartościowy społecznie i by służył mu w rozwijaniu umiejętności potrzebnych w życiu. Młody człowiek dorasta i dojrzewa dzięki działaniu i tworzeniu oraz przede wszystkim poprzez ponoszenie konsekwencji własnych zachowań.

Wdrażać do odpowiedzialności

Jest wartością i gotowością do ponoszenia konsekwencji swoich decyzji i zachowań. Powoduje, że dziecko dokonuje wyborów, określonych decyzji i ponosi za to odpowiedzialność i uczy się jak prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie.

Podsumowanie

Na koniec chciałam się odnieść do moich osobistych i zawodowych doświadczeń jako specjalisty terapii uzależnień, gdyż pracując z młodzieżą spostrzegam ich wszechstronny potencjał. Ośrodek leczenia uzależnień stwarza pacjentom możliwości do rozwijania siebie i swoich umiejętności, zdolności i talentów. W trakcie terapii pacjenci zyskują wiedzę o sobie np. jacy są, jak się zachowują oraz uświadamiają sobie jaka jest rola uczuć w uzależnieniu i zdrowieniu. Wszystkie te oddziaływania terapeutyczne oparte są na wzajemnej pomocy, współpracy, troski i wsparcia drugiej osoby w trudnościach. Stworzenie przyjaznej atmosfery powoduję wzrost motywacji do działania i wzmacnia się poczucie własnej skuteczności. Codziennie młodzież ma warunki ku temu, aby rozwijać swoją systematyczność, odpowiedzialność za siebie i innych oraz wytrwałość w dążeniu do celu. Przyczynia się to do budowania i umocnienia motywacji do leczenia. Warto również nadmienić, iż poprzeć codzienne bycie razem pacjenci uczą się troski o druga osobę. Doświadczają również momentów rezygnacji z terapii przez pacjentów co pokazuję dodatkowo, iż wytrwałość w dążeniu do celu jest niezwykle potrzebna. W trakcie terapii pacjenci przejawiają różnorodne zaangażowanie co wpływa na wykonanie zadań i obowiązków. Pozytywnym wzmocnieniem dla pacjentów jest to, iż mogą korzystać z doświadczeń pacjentów i niejednokrotnie są oni wzorem do naśladowania. Pragnę jednak podkreślić, iż zmiana jaka zachodzi w dziecku podczas terapii powinna być wpierana przez rodzica. Niestety z przykrością muszę stwierdzić, iż rodzice nie rozumieją na czym polega na terapia i coraz częściej nie zależy im na tym, aby ich dziecko ukończyło terapię. Z góry mają określone cele wobec dzieci i w związku z tym współpraca ze specjalista traci na znaczeniu. Często chcą pozostawić dziecko na jakiś określony czas albo też z powodu tęsknoty myślą o przerwaniu terapii. W takim przypadku należy pomyśleć o dalszej konsekwencji takiej decyzji i o zagrożeniu ponownym zażyciem substancji psychoaktywnej przez dziecko bo przecież uzależnienie nie minęło. Brak wiedzy i świadomości o uzależnieniu ze strony rodziców powoduję podjęcie ryzykownej decyzji dla całej rodziny, a narkomania powoduję, że dziecko nie rozwija swoich kompetencji i przyczynia się to do pogłębienie deficytów.

mgr Justyna Pawelec

mgr Justyna Pawelec – pedagog, specjalista terapii uzależnień, obszar zainteresowań to terapia uzależnienia nastolatków i dorosłych. Na co dzień pracuje z młodzieżą uzależnioną podejmującą terapię w Ośrodku Rehabilitacji dla Osób z Uzależnieniem od Substancji Psychoaktywnych w Pałęgach oraz osobami dorosłymi zgłaszającymi się na leczenie odwykowe w Świętokrzyskim Centrum Psychiatrii w Morawicy. Rozpoczęła studia doktoranckie na Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Kielcach.